1. khái niệm cơ bản
Lời
nói là gì?
Lời
nói là quá trình phát âm và kết hợp âm thanh để giao tiếp. Đây là một hành động
vận động đòi hỏi sự phối hợp của nhiều cơ quan trong cơ thể, bao gồm:
Chất
lượng, ngữ điệu và tốc độ nói.
Sự
phát triển đồng bộ của các bộ phận như lưỡi, môi, thanh quản.
Ngôn
ngữ là gì?
Ngôn
ngữ là hệ thống gồm các ký hiệu và quy tắc giúp con người biểu đạt suy nghĩ và
giao tiếp với nhau. Ngôn ngữ có hai dạng chính:
Ngôn
ngữ hiểu: Khả năng nghe và hiểu thông tin.
Ngôn
ngữ diễn đạt: Khả năng sử dụng từ ngữ, câu nói để diễn đạt ý tưởng.
Giao
tiếp là gì?
Giao
tiếp là sự trao đổi thông tin, cảm xúc giữa người với người. Giao tiếp có thể
thông qua:
Lời
nói (ngôn ngữ nói).
Cử
chỉ, điệu bộ (ngôn ngữ không lời).
Văn
bản, ký hiệu (ngôn ngữ viết).
Giao
tiếp có thể có chủ ý (trẻ cố gắng gây ảnh hưởng lên người khác) hoặc không có
chủ ý (trẻ khóc khi đói, cười khi vui).
2. Phân biệt chậm nói & rối loạn
ngôn ngữ
Chậm
nói là gì?
Chậm
nói là sự phát triển ngôn ngữ diễn ra muộn hơn so với trẻ cùng độ tuổi nhưng
không có dấu hiệu bất thường về thần kinh hay bệnh lý nghiêm trọng. Trẻ có thể
bắt kịp khi có can thiệp phù hợp.
Rối
loạn ngôn ngữ là gì?
Rối
loạn ngôn ngữ là tình trạng ngôn ngữ phát triển không bình thường, có thể kèm
theo vấn đề về nhận thức, thần kinh hoặc rối loạn phát triển.
|
Tiêu
chí |
Chậm
nói |
Rối
loạn ngôn ngữ |
|
Lời
nói |
Đơn
giản hóa cách phát âm, nói chưa rõ nhưng dễ hiểu. |
Khó
phát âm, lời nói bất thường, khó hiểu. |
|
Ngôn
ngữ |
Ít
từ vựng hơn so với bạn cùng tuổi, hiểu kém. |
Ngôn
ngữ lạ, kết hợp từ không đúng, khó xử lý thông tin thính giác. |
|
Tương
tác |
Giao
tiếp chưa thành thục, cần hỗ trợ trong các hoạt động. |
Giao
tiếp không phù hợp, có thể liên quan đến tăng động giảm chú ý hoặc tự kỷ. |
3. Chuẩn đoán chậm nói & rối loạn
ngôn ngữ
Trường
hợp 1: Trẻ dưới 3 tuổi, không có bệnh lý nền
Chẩn
đoán: Chậm phát triển ngôn ngữ đơn thuần.
Dự
báo: 50% trẻ bắt kịp, 50% cần can thiệp thêm.
Trường
hợp 2: Trẻ trên 3 tuổi, không có bệnh lý nền
Chẩn
đoán: Rối loạn phát triển ngôn ngữ.
Trường
hợp 3: Trẻ trên 3 tuổi, có bệnh lý nền (tự kỷ, bại não, khiếm thính, chậm phát
triển trí tuệ, v.v.)
Chẩn
đoán: Rối loạn ngôn ngữ bệnh lý.
Lưu
ý:
Nếu
trẻ có dấu hiệu khó hiểu, giọng nói bất thường, tương tác xã hội kém, cần đánh
giá chuyên sâu để loại trừ các rối loạn khác như tự kỷ (ASD), tăng động giảm
chú ý (ADHD), hoặc rối loạn thần kinh.
4. Quy trình đánh giá & can thiệp
Các
bước đánh giá trẻ chậm nói hoặc rối loạn ngôn ngữ
Chơi
tự do với trẻ để quan sát cách trẻ giao tiếp.
Phỏng
vấn phụ huynh về quá trình phát triển ngôn ngữ của trẻ.
Dùng
bài kiểm tra (test chính thức hoặc không chính thức) để đánh giá khả năng ngôn
ngữ.
Quan
sát trẻ trong môi trường tự nhiên (ở nhà, trường học).
Lấy
mẫu ngôn ngữ và phân tích nếu cần.
Lập
kế hoạch can thiệp theo mục tiêu SMART (cụ thể, đo lường được, khả thi, phù hợp
và có thời gian thực hiện).
Kế
hoạch can thiệp ngôn ngữ cho trẻ
Mục
tiêu dài hạn: Giúp trẻ sử dụng ngôn ngữ phù hợp với độ tuổi.
Mục
tiêu ngắn hạn: Tăng vốn từ vựng, cải thiện phát âm, luyện tập kỹ năng hội thoại.
Phương
pháp can thiệp: Sử dụng các hoạt động trò chơi, luyện phát âm, kể chuyện, sử dụng
hình ảnh minh họa.
Hướng
dẫn phụ huynh: Hướng dẫn cách tương tác và hỗ trợ trẻ tại nhà.
5. Các mục tiêu can thiệp cụ thể
Trẻ
có thể nói câu ngắn 4-5 từ một cách nhất quán trong buổi can thiệp.
Trẻ
sử dụng từ vựng mới mỗi tuần.
Trẻ
biết gọi tên đồ vật, mô tả hình ảnh trong sách.
Trẻ
có thể giao tiếp bằng mắt và luân phiên lượt nói khi chơi với bạn.
Trẻ
phát âm rõ ràng các âm khó như /r/, /s/, /tr/.
Trẻ
biết đặt câu hỏi “Cái gì?”, “Ở đâu?”, “Tại sao?”.
6. Kết luận
Chậm
nói và rối loạn ngôn ngữ có những đặc điểm khác biệt.
Cần
theo dõi sớm các dấu hiệu chậm nói để có hướng can thiệp kịp thời.
Phương
pháp can thiệp hiệu quả bao gồm trò chơi, luyện tập phát âm và hướng dẫn phụ
huynh.
Việc
đánh giá cần thực hiện bởi chuyên gia ngôn ngữ trị liệu để có chẩn đoán chính
xác.
